Πέμπτη 13 Αυγούστου 2009

Γέλιο, επικίνδυνο για την εξουσία, υγιεινό για μας

ΕΝΩΝΕΙ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΜΕ ΤΟ ΣΩΜΑ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΜΙΑ ΜΟΝΑΔΙΚΗ ΠΗΓΗ ΑΠΟΛΑΥΣΗΣ

*Μέλη του ΣΥΝ που μόλις ενημερώθηκαν από τον εκπρ.τύπου Α. Καρίτζη ότι απαιτείται ... δεύτερη αριστερή στροφή


Βίκη Τσιώρου, Ελευθεροτυπία 12 Αυγ 2009

Μπορεί κάποια φούγκα του Μπαχ να σας κάνει να ανατριχιάσετε, ένας στίχος του Γιέϊτς να σας κάνει να βουρκώσετε, όμως υπάρχει μια αισθητική εμπειρία όπου η εκδήλωσή της είναι προφανής, αφού προκαλεί συσπάσεις σε δεκαπέντε μυς του προσώπου και διαδοχικούς σπασμούς του αναπνευστικού.

Πρόκειται βέβαια για το γέλιο.

Η εμπειρία αυτή λέγεται πως έχει ευεργετικά αποτελέσματα για την υγεία, με την οξυγόνωση του αίματος, τη μείωση των ορμονών του στρες και την ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος. Αν όμως ξεπεραστεί κάποιο όριο, αν δεν μπορεί να ελεγχθεί, τότε μπορεί να προκαλέσει σοβαρές βλάβες στο μυϊκό σύστημα και σε ορισμένες σπάνιες περιπτώσεις μπορεί να επιφέρει τον θάνατο. Ο Anthony Trollope -διαβάζουμε σ' ένα ειδικό αφιέρωμα του περιοδικού «Κουριέ Ιντερνασιονάλ»- υπήρξε θύμα μιας σοβαρής κρίσης κατά τη διάρκεια μιας έντονης έκρηξης γέλιου, ενώ διάβαζε το ξεχασμένο πλέον βικτοριανό μυθιστόρημα «Vice Versa». Και ο Ζεύξις, ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους της αρχαιότητας, μπροστά στο πορτρέτο μιας μάγισσας που μόλις είχε ολοκληρώσει, πέθανε από τα γέλια.

Το γέλιο απασχόλησε τους φιλοσόφους από την αρχαιότητα: τον Πλάτωνα που αναφέρεται σε αυτό στην «Πολιτεία», τον Αριστοτέλη και άλλους, νεότερούς τους.

«Φιλόγελος» λέγεται μια συλλογή 264 αστείων ιστοριών του 3ου ή 4ου αιώνα μ.Χ., με την οποία αποδεικνύεται πως τα ανέκδοτα βρίσκονταν μεταξύ των ενδιαφερόντων στοχαστών και πολιτών. Πρόκειται για την παλαιότερη συλλογή που γνωρίζουμε και η οποία περιλαμβάνει μια σειρά από πρόσωπα που αποτελούν αφορμή για γέλιο: οι μέθυσοι, οι φιλάργυροι, οι επαρμένοι, οι διανοούμενοι, οι άντρες με κακοσμία στόματος και οι γυναίκες σε αναζήτηση ερωτικού συντρόφου. Μέσα από το βιβλίο παίρνουμε μια γεύση από αυτά που έκαναν τους πολίτες να γελούν στη ρωμαϊκή περίοδο. Οπως, παραδείγματος χάριν, η ιστορία με τον διανοούμενο που ταξιδεύει με το πλοίο του όταν ξεσπά μια τρομακτική καταιγίδα. Ο άντρας αυτός, για να εμψυχώσει τους σκλάβους που κωπηλατούν, τους φωνάζει: «Μην κλαίτε, στη διαθήκη μου σας έχω όλους απαλλάξει από τα δεσμά σας»!

Πώς εξηγείται όμως αυτή η αντίδραση του οργανισμού; Γιατί μια διασκεδαστική κατάσταση προκαλεί μια τέτοια αντίδραση; Πώς μια ορισμένου είδους εγκεφαλική δραστηριότητα καταλήγει σε ένα συμπεριφορικό ανακλαστικό τόσο ιδιαίτερο;

Μπορούμε να γελάμε χωρίς χιούμορ, με το γαργάλημα, την αμηχανία, το πρωτοξείδιο του αζώτου... Ομως, χιούμορ χωρίς γέλιο δεν γίνεται. Αυτό τουλάχιστον υποστηρίζουν οι σύγχρονοι φιλόσοφοι. Το γέλιο είναι ένα φυσικό φαινόμενο. Για να παραχθεί χρειάζεται ένα σώμα. Ομως η απλή κατοχή ενός σώματος δεν εγγυάται πως θα γελάμε τακτικά. Ο Ισαάκ Νεύτων δεν γέλασε παρά μόνο μία φορά στη ζωή του, την ημέρα που κάποιος του ζήτησε την άποψή του για τη χρησιμότητα των «Στοιχείων» του Ευκλείδη. Και ο Στάλιν ανήκε στην κατηγορία εκείνων που δεν γελούσαν. «Ελάχιστοι είναι εκείνοι που είχαν δει τον Στάλιν να γελάει», σημειώνει ο ναύαρχος Ζούκοφ στα «Απομνημονεύματά» του. «Οταν συνέβαινε, επρόκειτο μάλλον για ένα σιγανό κακάρισμα σαν να γελούσε για τον εαυτό του». Μεταξύ των άλλων διάσημων «αγέλαστων» της Ιστορίας υπήρξαν ο Τζόναθαν Σουίφτ, ο Ουίλιαμ Γκλάστον και η Μάργκαρετ Θάτσερ.

Οπως και ο έρωτας, μοναδικός του ανταγωνιστής ως πηγή απόλαυσης της ανθρωπότητας, το γέλιο ενώνει το πνεύμα με το σώμα, όπως παρατήρησε ο Max Beerbohm στο δοκίμιό του «Το γέλιο» του 1920. «Ομως», σημειώνει ο Αγγλος συγγραφέας και καρικατουρίστας, «αν η απόλαυση του έρωτα ξεκινά από το σώμα και στο κορύφωμά του φτάνει στο μυαλό, το γέλιο λειτουργεί αντίστροφα».

Στη φιλοσοφική παράδοση καμία ενδελεχής μελέτη του χιούμορ και του γέλιου δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτήν του Ζίγκμουντ Φρόιντ: «Το ευφυολόγημα και η σχέση του με το ασυνείδητο». Το ενδιαφέρον του πατέρα της ψυχανάλυσης για το χιούμορ δεν ήταν αποκλειστικά φιλοσοφικό. Οι αστεϊσμοί, ιδιαίτερα, τον έλκυαν λόγω των πολλών κοινών σημείων που έχουν με τα όνειρα. Τόσο στα μεν όσο και στα δε -παρατηρεί- η έννοιά τους αποτελεί αντικείμενο συμπυκνώσεων και μεταβιβάσεων, τα πράγματα παρουσιάζονται έμμεσα, ακόμη και με αντίθετες σημασίες, η λογική απουσιάζει. Από αυτές τις ομοιότητες συμπεραίνει πως οι αστεϊσμοί και τα όνειρα βρίσκουν την κοινή καταγωγή τους στο ασυνείδητο. Και οι δύο καταστάσεις είναι τρόποι που μας επιτρέπουν να αποφεύγουμε την εσωτερική μας λογοκρισία. Ωστόσο, υπάρχει μια διαφορά - κλειδί: τα αστεία λέγονται για να γίνονται κατανοητά, ανεξάρτητα από την επιτυχία τους, ενώ η έννοια ενός ονείρου διαφεύγει ακόμη και από το ίδιο άτομο που είδε το όνειρο.

Ο Φρόιντ ήταν συλλέκτης ανεκδότων, κυρίως εβραϊκών, και το παραπάνω έργο του περιέχει 138, εκ των οποίων πολλά είναι εξαιρετικά: «Ενας βασιλιάς διασχίζει τις εκτάσεις του. Μέσα στο πλήθος παρατηρεί έναν άντρα που μοιάζει εξαιρετικά με το ίδιο το πρόσωπο της αυτού εξοχότητάς του. Του κάνει νόημα να πλησιάσει και τον ρωτά: «Μήπως η μητέρα σας υπηρέτησε για κάποιο διάστημα στο παλάτι;», «Οχι η μητέρα μου, ο πατέρας μου, εξοχότατε».

Τρεις παραδόσεις συγκρούονται, όλες κάπως ξεπερασμένες σήμερα, για την εξήγηση του μηχανισμού του χιούμορ. Σύμφωνα με τη λογική της ανωτερότητας, που υποστήριξαν με διάφορες μορφές ο Πλάτωνας, ο Χομπς και ο Μπεργκσόν, η ουσία στο χιούμορ εντοπίζεται στην «αιφνίδια δόξα» (Χομπς) που αισθανόμαστε όταν, παραδείγματος χάριν, βλέπουμε τον Μπιλ Γκέιτς να «γιαουρτώνεται» από κάποιους διαδηλωτές. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, το χιούμορ είναι κυρίως κοροϊδία και χλεύη, με μια πνευματώδη χροιά.

Η «Θεωρία της αισχρολογίας», που υποστηρίζεται από τον Πασκάλ, τον Καντ και τον Σοπενχάουερ, βεβαιώνει πως το χιούμορ προκύπτει όταν η λογική και η ευπρέπεια ανατρέπονται και περνούν ξαφνικά στη χυδαιότητα και το παράλογο. Ωστόσο, δεν γίνεται εντελώς κατανοητό πώς η μία και η άλλη θεωρία -της ανωτερότητας και της χυδαιότητας- προξενούν κρίση γέλιου και θωρακικούς σπασμούς. Εξ ου και το προνόμιο της τρίτης θεωρίας, αυτής της «ανακούφισης», που προσπαθεί τουλάχιστον να εξηγήσει τη σχέση της αιτίας και του αιτιατού μεταξύ χιούμορ και γέλιου. Στην εκδοχή του Φρόιντ, το αντικείμενο του γέλιου, όπως ένα σόκιν ανέκδοτο, απελευθερώνει τον άνθρωπο που γελά από τις αναστολές απαγορευμένων σκέψεων και αισθημάτων. Αυτό έχει αποτέλεσμα την εκτόνωση της νευρικής ενέργειας, μια θορυβώδη έκρηξη που, όχι τυχαίως, χρησιμεύει για να αποσπάσει την προσοχή του εσωτερικού λογοκριτή.

Οι επιστήμονες προσπαθούν να μελετήσουν σε ποιο βαθμό αυτές οι θεωρίες αντιστοιχούν με κάποια δεδομένα. Στην περίπτωση του χιούμορ, τα ανέκδοτα αποτελούν μια πλούσια πηγή πληροφοριών. Η θεωρία της ανωτερότητας αρμόζει πλήρως στα αστεία που έχουν σχέση με καταστροφές και δυσμορφίες, («Πώς έκαψε ο Στίβι Γουάντερ τα δάχτυλά του;». «Πήγε να διαβάσει μια ψηστιέρα»), με μέθυσους, δικηγόρους και εθνικές και φυλετικές ομάδες. Αυτό μπορεί να εξηγήσει γιατί κάποιοι εκτιμούν το παρακάτω ανέκδοτο: «Ενας οργισμένος τύπος μπαίνει σε ένα μπαρ, ζητάει ένα ουίσκι και λέει στον μπάρμαν: «Ολοι οι μεσίτες είναι ηλίθιοι». Ενας άλλος πελάτης που καθόταν δίπλα του λέει, τότε: «Ε, για στάσου, μη με βρίζεις». «Γιατί; Είσαι μεσίτης;» «Οχι, είμαι ηλίθιος».

Με λίγη προσπάθεια, η θεωρία της ανωτερότητας μπορεί να καλύψει σχεδόν όλα τα είδη των ανεκδότων, ακόμη και αυτά όπου η χλεύη μετατρέπεται στο τέλος σε συμπάθεια. Μπορούμε λοιπόν να ερμηνεύσουμε την ανωτερότητα ως μια σχεδόν θεϊκή άποψη για τις πράξεις του ανθρώπου ακόμη και ολόκληρο το Σύμπαν.

Από τις τρεις θεωρίες πάνω στο χιούμορ, αυτή της αισχρολογίας σήμερα λαμβάνεται σοβαρά υπόψη από τους φιλοσόφους. Αν και ό,τι είναι αισχρολογικό δεν είναι και αστείο, σχεδόν ό,τι είναι αστείο περιλαμβάνει -όπως λέγεται- κάτι το απρεπές. Για τον Καντ, η αισχρότητα ενός αστεϊσμού τοποθετείται ανάμεσα στο «κάτι» της εισαγωγής και στο «τίποτε» τους τέλους. Το χυδαίο αποτέλεσμα βρίσκεται στο «απότομο εκμηδενισμό μιας έντονης ελπίδας». Ο Σοπενχάουερ πίστευε πως στην καρδιά κάθε αστείου βρισκόταν ένας σοφιστικός συλλογισμός. Ομως ορισμένα ανέκδοτα είναι μια πρόκληση σε κάθε συλλογιστική ανάλυση. Η Αμερικανίδα ηθοποιός Λίλι Τόμλιν έλεγε: «Οταν ήμουν μικρή, ήθελα να γίνω κάποια. Κρίμα που δεν ήμουν πιο σαφής...». Πολλοί άνθρωποι προικισμένοι με πολύ χιούμορ αποδοκιμάζουν τα βλάσφημα και βωμολοχικά ανέκδοτα, κυρίως όσα αναφέρονται στη θρησκεία και ειδικά αυτά που αφορούν τους Εβραίους και το θέμα της Σταύρωσης: «Εντάξει, εμείς τον σταυρώσαμε, αλλά γιατί γίνεται τόσος θόρυβος; Μόνο για τρεις ημέρες τον σκοτώσαμε», όπως λέει και το ανέκδοτο που αποδίδεται στον Εβραίο διανοούμενο Leon Wieseltier.

Τα ανέκδοτα είναι επικίνδυνα; Ο Χίτλερ ήταν πεισμένος. Ειδικά δικαστήρια δίκαζαν εκείνους που χλεύαζαν το καθεστώς του και ένας κωμικός του βερολινέζικου καμπαρέ εκτελέστηκε επειδή είχε ονομάσει το άλογό του Αδόλφο. Οι πουριτανοί είχαν τη φήμη ανθρώπων που μισούσαν το χιούμορ, από αρχαιοτάτων χρόνων, όπως ο Απόστολος Παύλος, ο οποίος στην επιστολή του προς Εφεσίους τούς απέτρεπε από τη συνουσία και τους αστεϊσμούς.

Σε μια καθαρά διανοητική προοπτική, το πιο καταστροφικό αστείο είναι αυτό που θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως «αυθόρμητο αντι-παράδειγμα». Πρέπει πρώτα, για να στηθεί το ντεκόρ, να ειπωθεί κάτι με στομφώδες ύφος και μετά να ακολουθήσει μια απάντηση που θα ανατρέψει τα πάντα. Ο Οσκαρ Ουάιλντ υπήρξε μεγάλος μάστορας του είδους. Είναι γνωστή η απάντηση που έδωσε σ' έναν ελάσσονα ποιητή που σήμερα έχει εντελώς ξεχαστεί, τον Lewis Morris. Ο διάλογος ακούστηκε το 1890 περίπου, λίγο μετά τον θάνατο του Tennyson. Ο Morris παραπονιόταν στον Οσκαρ Ουάιλντ πως παρά τις προσπάθειές του δεν είχε γίνει δεκτός ως υποψήφιος για τη διαδοχή του Tennyson: «Είμαι θύμα μιας πραγματικής συνωμοσίας σιωπής!», του έλεγε ο Morris. «Τι πρέπει να κάνω, Οσκαρ;». «Να ενωθείς και εσύ με τους συνωμότες», του απάντησε ο Ουάιλντ.

2 σχόλια:

  1. Επειδή αυτό είναι ένα μπλογκ που παρακολουθώ, συμφωνώντας και συμμερίζομενος το πνεύμα της αντίστασης απέναντι στις αυθαιρεσίες των από πάνω που διατρανώνεται εδώ, και κάποτε κάνω και μερικά δικά μου σχόλια, πρέπει να πω ότι νοιώθω εντελώς άβολα και θεωρώ πλήρως απαράδεκτα (κι, επιπλέον, κοκόγουστα κι αντιαισθητικά) τα υπονοούμενα για τον Αντρέα Καρίτζη σε διάφορα σκίτσα ή φωτογραφίες. Δεν είναι φίλος μου ο Αντρέας - τον έχω μόνο δει 1-2 φορές σε δήμοσιους χώρους τον άνθρωπο και τα ίδια θα έλεγα για οποιονδήποτε άλλο που αντιμετωπίζεται τόσο φθηνά. Επιπλέον, διαφωνώ κάθετα κι εγώ με την οργανωτική τασικότητα και τον διαφωτισμό της αντιπροσώπευσης, που δείχνει ο Καρίτζης να εκφράζει με το δημόσιο ρόλο και λόγο του. Αλλά όλα αυτά χρειάζονται έμπρακτες αναλύσεις και παρεμβάσεις για να συζητηθούν στα σοβαρά μετά από ανοικτή κι ειλικρινή σκέψη και χωρίς κανένα συμβιβασμό συνδιαλλαγής, χωρίς αυτό, δηλαδή, στο οποίο επιδίδονται οι τάσεις κι οι καθοδηγητές τους στα γκρίζα μαγειρέματά τους. Καθαρή κι αποφασιστική διαφωνία κι αντιπαράθεση εκεί που πρέπει - εννοείται, με τόλμη κι ευθύνη για τη συναινετική σύγκλιση, όταν μπορεί να επιτευχθεί - αλλά οπωσδήποτε χωρίς καμία εμμονή στο περιττό δευτερεύον και χωρίς καθόλου τις φτωχές ειρωνικές διακωμωδήσεις, που μπορεί να οδηγήσουν στο αντίθετο αποτέλεσμα. Συγγνώμη που μπορεί να φαίνεται ότι προσπαθώ να κάνω δεοντολογικές υποδείξεις: κάθε άλλο, αντίθετα η πρόθεσή μου είναι να πω τι εγώ νοιώθω και σας εμπιστεύομαι ότι μπορείτε να δείτε τα πράγματα καλύτερα από μένα με γνώμονα το ξεκόλλημα της κοινής υπόθεσης από το τέλμα όπου την έχουμε φέρει.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Μωϋσή, τίποτα δεν είναι τυχαίο.
    Ο Αντρέας Καρίτζης με την πολιτεία του ως υπεύθυνος Τύπου και ΜΜΕ του κόμματος έχει επιδείξει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς από την οποία θέλουμε να απαλλαγούμε. Οι ευθύνες του βέβαια δεν είναι γνωστές στο πανελλήνιο, αν και έχουν περιγραφεί σε παλαιότερες αναρτήσεις εδώ(κάλυψη πραξικοπημάτων στην επιτροπή ΜΜΕ, στοχευμένη ανακίνηση θέματος θητειών, άρνηση με το "τουπέ" της εξουσίας να αποδεχτεί οποιαδήποτε ευθύνη για τις ευρωεκλογές κ.α.)
    Η έλλειψη επίσης χιούμορ και ο ξύλινος λόγος στις δημόσιες εμφανίσεις τον κάνουν ιδανική περσόνα - με τις αναπόφευκτες υπερβολές της χιουμοριστικής έκφρασης- για συμβολισμό του απευκτέου.

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Θέλετε να βάλετε ενεργό link στο σχόλιό σας; BlogU