Η 4η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, μεγαλύτερη και καλύτερη από ποτέ

"Όχι στη χαριτωμένη, διασκεδαστική τέχνη, που προορίζεται για την ελίτ"

Η διεθνούς φήμης Αντελίνα φον Φίρστενμπεργκ είναι η επιμελήτρια της μεγάλης, κεντρικής έκθεσης της Μπιενάλε, με τίτλο "Παντού, αλλά τώρα". Μας εξηγεί τη φιλοσοφία της, μιλάει για τα προβλήματα που θίγει και σχολιάζει τις μεγάλες Μπιενάλε που προωθούν "διασκεδαστικούς", "εμπορικούς" καλλιτέχνες, σε αντίθεση με τη δική μας.

της Βασιλίκας Σαριλάκη* από την Εφημερίδα των Συντακτών

Η 4η Μπιενάλε Θεσσαλονίκης είναι η μεγαλύτερη και καλύτερη που είχαμε ποτέ, αφού εξαπλώνεται στην πλειονότητα των ιδρυμάτων τέχνης της πόλης και διακρίνεται για την ποιότητά της. Μιλήσαμε με την επικεφαλής επιμελήτρια της κύριας έκθεσης της Μπιενάλε, που έχει τίτλο "Παντού, αλλά τώρα»". Είναι η Αντελίνα φον Φίρστενμπεργκ, διεθνούς φήμης επιμελήτρια και παραγωγός ταινιών, πρόεδρος της παγκόσμιας οργάνωσης "Τέχνη για τον κόσμο". Στην έκθεση που διοργάνωσε και που παρουσιάζεται κυρίως στο περίπτερο 6 της ΔΕΘ συμμετέχουν πάνω από 50 καλλιτέχνες από 25 χώρες, ξεκινώντας από τη Βραζιλία και την Κούβα και φτάνοντας ώς το Ιράν και την Ινδία.

• Ως επιμελήτρια της κεντρικής έκθεσης ποια θέματα θίγετε;

Η έκθεση αντανακλά το ιδιαίτερο ενδιαφέρον μου για τα μεσογειακά ζητήματα. Η Μεσόγειος τις τελευταίες δεκαετίες γέμισε βία, πολέμους, μόλυνση και κάθε είδους καταστροφές. Για μένα δεν είναι μόνον ωραίες, ηλιόλουστες παραλίες, αλλά επίσης νεκρά σώματα, μόλυνση και δραματικές καταστάσεις. Αυτό που ζήτησα από τους καλλιτέχνες που συμμετέχουν ήταν να πουν την αλήθεια. Ολοι δεσμεύτηκαν να δείξουν την πραγματικότητα, γιατί για μένα η σύγχρονη τέχνη είναι ενδιαφέρουσα μόνον όταν προσεγγίζει και ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα του κόσμου των ανθρώπων – κι όχι μόνο στην αισθητική της αγοράς τέχνης, των φεστιβάλ τέχνης, των επιχειρήσεων κ.λπ. Η τέχνη μπορεί να επικοινωνήσει πολλές και σημαντικές αξίες.

• Στον κατάλογο αναφέρετε την οικονομική κρίση. Υποδηλώνει κάτι η έκθεση σχετικά με τη σημερινή μας κατάσταση; Κάτι που μπορεί να μας αλλάξει την κατεύθυνση ή να ανοίξει τα μάτια των ανθρώπων; Ή απλά θέλετε να υπενθυμίσετε στη σύγχρονη ευρωπαϊκή κουλτούρα κάτι που ενδεχομένως της ξεφεύγει, δηλαδή τη μεσογειακή συνθήκη;

Δουλεύω δεκαέξι χρόνια για έναν οργανισμό που ονομάζεται «Η Τέχνη του κόσμου», μια οργάνωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων που μέσα από τη σύγχρονη τέχνη αποκαλύπτει τα θετικά και αρνητικά πράγματα, που συμβαίνουν στις ανθρώπινες αξίες. Ως εκ τούτου, θέλω πραγματικά το κοινό που θα επισκεφθεί την Μπιενάλε να έρθει σε επαφή με τον κόσμο των καλλιτεχνών και να αναπτύξει μια βαθύτερη συνειδητοποίηση της κατάστασης σήμερα. Εγραψα το κείμενο του καταλόγου πριν από έξι μήνες και σήμερα η οικονομική κρίση στην Ελλάδα είναι ακόμη πιο σκληρή, υπάρχει έλλειψη ελευθερίας και βία στην Τουρκία και τη Συρία, ενώ η κατάσταση ειδικά στην Ανατολική Μεσόγειο έχει χειροτερέψει. Η Μπιενάλε της Θεσσαλονίκης μπορεί να μιλήσει ανοιχτά για αυτά τα ζητήματα, πρώτα απ” όλα γιατί η Ελλάδα είναι μια ευρωπαϊκή χώρα που διαθέτει ελευθερία έκφρασης, αλλά και γιατί είναι μια χώρα που βρίσκεται μεν σε κρίση, αλλά δεν είναι η μόνη στην Ευρώπη. Η έννοια της Μεσογείου σήμερα έχει διευρυνθεί, έχει γίνει πιο καθολική, πιο διεθνής. Στόχος μας δεν είναι να προωθήσουμε αυτόν ή εκείνον τον καλλιτέχνη, αλλά να επικοινωνήσουμε κάποια μηνύματα.

• Μπορούν όντως οι Μπιενάλε -είτε διεξάγονται στη Βενετία, τη Θεσσαλονίκη ή την Τζακάρτα- να συνεισφέρουν σοβαρά σε μια αίσθηση μεγαλύτερης κατανόησης και διασύνδεσης μεταξύ των διαφόρων πολιτισμών ώστε να κάνουν τη διαφορά;

Ναι, μπορούν, υπό τον όρο ότι η επικοινωνία θα γίνεται σωστά, ότι δεν θα αφοσιώνεται αποκλειστικά και μόνο στην αγορά τέχνης ή στον κόσμο των συλλεκτών ή σε τρεις-τέσσερις επιμελητές ή φιλότεχνους. Οταν η επικοινωνία είναι ανοιχτή σε ένα ευρύτερο κοινό, η τέχνη μπορεί να παίξει έναν σημαντικό ρόλο στην ενημέρωση των ανθρώπων σχετικά με το τι συμβαίνει, μπορεί να εξηγήσει τα πράγματα με άλλο τρόπο. Γιατί οι πολιτικοί δεν μπορούν να πουν πάντα τα πράγματα που μπορούν οι καλλιτέχνες. Οι καλλιτέχνες έχουν έναν τρόπο να εκφράζονται που μπορεί να προσφέρει μια ευρύτερη θεώρηση των προβλημάτων. Για παράδειγμα, δείτε κάτι παράξενο που συμβαίνει τώρα στην Τουρκία. Ο Ταγίπ Ερντογάν κάνει συνεχώς κριτική σε μερικούς καλλιτέχνες ακριβώς γιατί παλεύουν πραγματικά για την πολιτική ελευθερία.

• Οι «New York Times» έγραψαν για τη φετινή Biennale Βενετίας πως «Ο κ. Gioni ανακάτεψε την υψηλή κουλτούρα με τη χαμηλή, τους παλιούς καταξιωμένους με τους αυτοδίδακτους καλλιτέχνες και κάποια outsiders». Κι έτσι δεν χρειάστηκε να δούμε όλο τους ίδιους και τους ίδιους διάσημους αστέρες. Μήπως βρισκόμαστε στο μεταίχμιο μιας κατάστασης όπου είναι δυνατή η απομάκρυνσή μας από το γνώριμό μας star system;

Ναι. Ας πάρουμε ως παράδειγμα τον κινηματογράφο. Υπάρχει ο εμπορικός, αλλά υπάρχουν και οι ανεξάρτητοι κινηματογραφιστές. Σήμερα, όλο και περισσότερο οι μεγάλες Μπιενάλε, όπως της Βενετίας, λειτουργούν στην πραγματικότητα σαν το Χόλιγουντ. Ξέρετε… Βάζουν Τζεφ Κουνς, Ντάμιεν Χιρστ, Μαουρίτσιο Κατελάν, μια κατηγορία ανάλογη με τους κινηματογραφιστές τύπου Σπίλμπεργκ, δηλαδή εμπορικούς. Επειτα έχουμε τους ανεξάρτητους κινηματογραφιστές, που ονομάζουν το σινεμά ERF (που σημαίνει Πειραματική Σκέψη). Αυτοί παράγουν επίσης πολύ υψηλής ποιότητας έργο, αλλά δεν συμμετέχουν πάντοτε σε μια Μπιενάλε A΄ κλάσεως, όπως η Βενετία. Ετσι, η Μπιενάλε της Θεσσαλονίκης μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο. Οι 52 καλλιτέχνες της βασικής έκθεσης είναι σημαντικοί, αν και λιγότερο επώνυμοι, αν εξαιρέσουμε βέβαια τη ...
Μαρίνα Αμπράμοβιτς. Συμμετέχει, όμως, με ένα ειδικό έργο που το είχα παραγγείλει για τα 60ά γενέθλια του Οργανισμού Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Αναφέρεται στα παιδιά των στρατιωτών.

• Πιστεύετε ότι έχει ακόμα νόημα να μιλάμε για εθνική τέχνη σήμερα; Ή ακριβώς επειδή ο κόσμος είναι τόσο παγκοσμιοποιημένος πρέπει να δώσουμε έμφαση στο εθνικό;

Πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση. Πιστεύω πως από το τοπικό αναδύεται το παγκόσμιο. Ετσι είναι σημαντικό να υποστηριχθεί ο καλλιτέχνης αρχικά στην ίδια τη χώρα του. Αλλά, το να δημιουργήσεις έναν εθνικό καλλιτέχνη είναι πολύ μεγάλο λάθος, διότι με αυτό τον τρόπο ο καλλιτέχνης θα «πεθάνει» – επειδή η γλώσσα της τέχνης είναι παγκόσμια. Η λέξη εθνικός είναι εντελώς παρωχημένη και γελοία.

• Και τότε ποιος είναι ο ρόλος του Μεσογειακού καλλιτέχνη στην Ευρώπη σήμερα;

Το να μιλήσουμε για έναν Μεσογειακό καλλιτέχνη είναι και πάλι σαν να μιλάμε για έναν εθνικό καλλιτέχνη. Αλλά πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. Οι καλλιτέχνες της Μεσογείου έχουν πολλά πράγματα να πουν επειδή οι ρίζες τους είναι πολύ πλούσιες. Επίσης έχουν πολύ ισχυρούς χαρακτήρες και χαρακτηριστικά, αλλά και η συμπεριφορά τους είναι πολύ ανοιχτή, ώστε μπορούν να εκφράσουν πράγματα που ίσως κάποιος από μια βόρεια χώρα δεν θα μπορούσε. Ως εκ τούτου, έχουν ακόμα περισσότερα πράγματα να πουν για την κοινωνία σήμερα.

• Μπορείτε να μας πείτε για τις επιλογές που κάνατε ως επιμελήτρια γενικά σε αυτήν την έκθεση;

Επέλεξα καλλιτέχνες που είναι αφοσιωμένοι στο έργο τους, που ανταποκρίθηκαν στην ιδέα να εκφράσουν τη σύγχρονη κατάσταση. Φυσικά η ποιότητα της δουλειάς είναι το πρώτο πράγμα που λαμβάνω υπόψη μου. Αλλά για μένα δεν είναι αρκετή. Πρέπει να υπάρχει και κάτι περισσότερο, έτσι ώστε αυτοί που θα επισκεφθούν την Μπιενάλε και δεν γνωρίζουν πολλά για την τέχνη, να την απολαύσουν. Οι άνθρωποι που γνωρίζουν την τέχνη επίσης θα την απολαύσουν, γιατί θα εντοπίσουν 5 ή 6 καλλιτέχνες που γνωρίζουν ή που θα ανακαλύψουν. Ετσι, αυτή η Μπιενάλε είναι ανοιχτή σε ένα πολύ μεγάλο κοινό. Αυτός είναι ο τρόπος που δουλεύω συνήθως.

• Πολλά από τα έργα που επιλέξατε έχουν κοινωνικές αναφορές. Αυτό συμβαίνει γιατί οι καλλιτέχνες σήμερα ασχολούνται περισσότερο με τέτοια θέματα π.χ. οι Husein Karabey και Gulsun Karamustafa (Tουρκία), Nigol Bezjian (Sυρία), Claire Fontaine (Γαλλία), Gal Weinstein (Iσραήλ) κ.ά., ή ήταν δική σας απόφαση να δώσετε έμφαση στην πολιτική τέχνη, με την ευρύτερή της έννοια ασφαλώς;

Ναι. Είναι αλήθεια. Αλλά δεν πιστεύω ότι πρέπει να το ονομάζουμε αυτό πολιτική τέχνη. Πρέπει να το αποκαλούμε σύγχρονη τέχνη και ανεξάρτητη τέχνη – δηλαδή μια τέχνη που θέλει να εκφράσει διάφορα πράγματα και όχι που απευθύνεται στους πλούσιους συλλέκτες και τα κεφάλαια. Μια τέχνη που σε κάνει να σκεφτείς, που σου δίνει πληροφορίες, που σε κάνει να καταλάβεις σε ποια κατάσταση και περιβάλλον ζούμε. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια πως θέλω να αλλάξω τις πολιτικές απόψεις κάποιου. Ομως πώς μπορείς να κάνεις μια έκθεση σήμερα στην Ελλάδα ή οπουδήποτε αλλού στην Ευρώπη και να αποφύγεις τα δύσκολα θέματα χάριν μιας χαριτωμένης τέχνης προορισμένης αποκλειστικά για μια ελίτ; Η τέχνη είναι μεν για να την αγοράζουν λίγοι, αλλά για να ψυχαγωγεί τον καθένα μας.

• Πιστεύετε ότι η τέχνη μπορεί να εμπνεύσει κάποια προσωπική ή κοινωνική αλλαγή;

Αυτό είναι κάτι πολύ δύσκολο να απαντηθεί. Πάρτε, για παράδειγμα, την περίπτωση του Ιρανού Τζαφάρ Παναχί, που είναι επίσης στην έκθεσή μου, ένας από τους πιο σημαντικούς σκηνοθέτες σήμερα. Κάναμε μαζί την παραγωγή μιας ταινίας του ενόσω ήταν στη φυλακή. Τη δείξαμε παντού. Παρ” όλα αυτά, όμως, καταδικάστηκε. Αυτό σημαίνει ότι η τέχνη μπορεί να κάνει τους ανθρώπους να σκεφτούν, αλλά αμφιβάλλω εάν μπορεί να επηρεάσει τους πολιτικούς.

• Πιστεύετε ότι η κρίση επηρεάζει την καλλιτεχνική παραγωγή;

Πολύ. Η κρίση δεν εμποδίζει την ίδια την τέχνη ή τη δημιουργικότητα. Διαταράσσει την παραγωγή της τέχνης γιατί υπάρχουν όλο και λιγότερα χρήματα, λιγότερες εκθέσεις, λιγότερη ανεξάρτητη τέχνη – επομένως ο κόσμος της τέχνης συρρικνώνεται.

• Η αγορά της τέχνης είναι πολύ ισχυρή σήμερα και ο κόσμος είναι γεμάτος εκθέσεις και φεστιβάλ. Πιστεύετε ότι η Μπιενάλε της Θεσσαλονίκης μπορεί να παίξει κάποιον ρόλο σε αυτά τα πλαίσια;

Δεν νομίζω, διότι δεν έχουμε τους superstars. Αλλα πώς θα μπορούσε κανείς να φανταστεί ότι θα έκανα μια Μπιενάλε που θα είχε όλους αυτούς τους διασκεδαστικούς καλλιτέχνες; Αυτοί που επέλεξα είναι πολύ καλοί, έχουν εκθέσει π.χ. στην Documenta και σε διάφορες γκαλερί σε όλον τον κόσμο. Αλλά είναι αφοσιωμένοι σε ένα ιδανικό. Και όχι στην αγορά.

• Εχει αλλάξει το κοινό της σύγχρονης τέχνης από την εποχή που ξεκινήσατε να δουλεύετε; Είναι το μεσογειακό κοινό διαφορετικό από της Βόρειας Ευρώπης;

Το κοινό έχει αλλάξει δραματικά τα τελευταία 10-15 χρόνια, επειδή υπάρχουν πλέον πάρα πολλοί άνθρωποι που ενδιαφέρονται για την τέχνη. Στο παρελθόν υπήρχαν μόνο λίγοι, αλλά διέθεταν ένα ειλικρινές ενδιαφέρον για την τέχνη. Σήμερα υπάρχουν πάρα πολλοί άνθρωποι, αλλά δεν ξέρω εάν πραγματικά ενδιαφέρονται για την τέχνη ή για το κοινωνικό περιβάλλον γύρω από αυτήν.

Να αναδειχθούν οι καλλιτέχνες της Θεσσαλονίκης

• Και τι γίνεται με την ελληνική συμμετοχή;

Επέλεξα μεταξύ καλλιτεχνών από όλη την Ελλάδα -κάποιοι εργάζονται μαζί σε ομάδες των τριών ή τεσσάρων ατόμων– κι έτσι οι συμμετέχοντες καλλιτέχνες είναι περισσότεροι, αλλά ως ονόματα είναι έντεκα. Τους επέλεξα χωρίς περιορισμούς ή οποιαδήποτε πίεση από το καλλιτεχνικό κατεστημένο. Δεν έχω επιλέξει stars ή καλλιτέχνες που υποστηρίζονται. Από τους 52 καλλιτέχνες, το ένα πέμπτο προέρχεται από την Ελλάδα και η πλειονότητα από τη Θεσσαλονίκη, αντίθετα με οποιαδήποτε προηγούμενη Μπιενάλε. Πιστεύω πως είναι σημαντικό να αναδειχθεί η δημιουργικότητα της Θεσσαλονίκης.

• Πώς βλέπετε την ελληνική καλλιτεχνική σκηνή σήμερα;

Ειλικρινά πιστεύω ότι είναι πολύ πολύ δραστήρια. Αλλά νομίζω ότι είναι κάπως διχασμένη μεταξύ εμπορικών και ανεξάρτητων καλλιτεχνών.

• Τι πιστεύετε ότι μπορεί να φταίει για την έλλειψη διεθνούς φήμης Ελλήνων καλλιτεχνών;

Αυτό συμβαίνει διότι οι Ελληνες δεν ξέρουν πώς να επικοινωνούν αποτελεσματικά– δεν θεωρούν ότι είναι σημαντικό πράγμα η προώθηση. Εχουν έναν παλιομοδίτικο τρόπο επικοινωνίας, ανήκει ακόμα στη δεκαετία του ογδόντα. Κι έτσι οι καλλιτέχνες δεν έχουν απήχηση. Ο τρόπος, όμως, που οι καλλιτέχνες επικοινωνούν έχει αλλάξει ριζικά παντού στον κόσμο.

Info: Η έκθεση θα είναι ανοιχτή μέχρι τις 31 Ιανουαρίου 2014.

* H Βασιλίκα Σαριλάκη είναι τεχνοκριτικός (διευθύνει το διαδικτυακό περιοδικό τέχνης, art noise)