των ιδεών
του Γεράσιμου Μοσχονά*
Η πτώση της δικτατορίας το 1974 οδήγησε στη μεγάλη επανίδρυση της ελληνικής πολιτείας. Η δε μετάβαση από τη δικτατορία στη δημοκρατία ήταν «βελούδινη», ένα πραγματικό «πολιτικό αριστοτέχνημα» (Βούλγαρης, 2008), κάτι που συχνά υποτιμάται.
Μα έγινε από τα πάνω, αντιτείνουν πολλοί.
Σωστά. Δεν επιλέγει όμως κανείς τους δρόμους της Ιστορίας, έστω και αν η εκ των άνω μετάβαση είχε συνέπειες. Οχι, όμως, μόνον αρνητικές.
Σύμφωνα με συγκριτικά δεδομένα, «οι μεταβάσεις που πιο συχνά οδηγούν στην εγκαθίδρυση [σταθερής] πολιτικής δημοκρατίας είναι οι διευθυνόμενες από τα πάνω» (Τ. L. Karl, 1996). Στην Ελλάδα είχαμε θέσμιση μιας σταθερής δημοκρατίας, της καλύτερης δημοκρατίας που έζησε ποτέ η χώρα.
Αλλαγή από τα πάνω συνεπώς, αλλά όχι μόνον.
Ας μην ξεχνάμε την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Η μετάβαση στη δημοκρατία ήταν μια top-down διαδικασία που ξετυλίχθηκε πάνω στον καμβά της νέας αντιδικτατορικής συνείδησης και του ασφυκτικού (για τους χουντικούς) στρατηγικού πεδίου που είχε δημιουργήσει το Πολυτεχνείο. Οχι τυχαία, μετά την καθεστωτική αλλαγή, η έκρηξη συμμετοχής στα κόμματα, η δημιουργία κάθε είδους συλλόγων και ενώσεων, η εκδοτική πλημμυρίδα του 1974-76, η άνθηση θεατρικών ομίλων, το εργοστασιακό κίνημα λίγο αργότερα, το πάρτι της Αριστεράς στα πανεπιστήμια, όλα τα προηγούμενα, έδειξαν ότι η μεταπολίτευση είχε δύο πυλώνες: έναν κυρίαρχο «από τα πάνω», έναν «λαϊκό», από τα κάτω.
Η μεταπολίτευση ήταν και τα δύο - έγινε και τα δύο.
Αλλαγή χωρίς πρόγραμμα
H υπόθεση της μεταπολίτευσης μετατράπηκε γρήγορα σε υπόθεση των προοδευτικών δυνάμεων, και ιδιαίτερα του ΠαΣοΚ. Τι ήθελε το επιβλητικό εκλογικό κύμα του 1981;
Όλα αυτά, εν τούτοις, συνέβησαν. Εδώ εντοπίζεται η μεγάλη ευθύνη των κομμάτων. Όπως συνέβησαν και κάποια θετικά που δεν θα ήταν ορθό να υποτιμηθούν μέσα στη ...
Αλλαγή χωρίς πρόγραμμα
H υπόθεση της μεταπολίτευσης μετατράπηκε γρήγορα σε υπόθεση των προοδευτικών δυνάμεων, και ιδιαίτερα του ΠαΣοΚ. Τι ήθελε το επιβλητικό εκλογικό κύμα του 1981;
Δεν γνωρίζουμε ακριβώς.
Γνωρίζουμε όμως ότι ήθελε περισσότερη δημοκρατία και κοινωνική δικαιοσύνη, ισχυρή κρατική παρέμβαση στην οικονομία, αποκατάσταση των ηττημένων του εμφυλίου, αναίρεση των συνεπειών του εγκλήματος της Κύπρου, πιο ανεξάρτητη Ελλάδα, υπέρβαση των προδικτατορικών συντηρητικών πολιτισμικών προτύπων.
Γνωρίζουμε, επίσης, ότι ένα σημαντικό αλλά μειοψηφικό τμήμα του ήταν φιλικό προς την ιδέα του σοσιαλισμού. Το αξιακό κέντρο βάρους της πρώιμης μεταπολίτευσης δεν ήταν εν τούτοις επαναστατικό (ούτε θα μπορούσε, λόγω της αλλαγής «από τα πάνω»), δεν ήταν όμως και μετριοπαθές - κεντροαριστερό (όπως ήταν στην Ισπανία της ίδιας περιόδου).
Οι αξίες της πλειοψηφίας του εκλογικού σώματος ήταν κοντά σε αυτό που θα ονομάζαμε «αριστερή σοσιαλδημοκρατία». Το 1981 ήταν μια σοσιαλδημοκρατική στιγμή, με τη μακρο-ιστορική έννοια του όρου.
Αυτό περίπου ήταν το αξιακό πλαίσιο.
Αυτό περίπου ήταν το αξιακό πλαίσιο.
Ωστόσο, ένα αξιακό πλαίσιο περιλαμβάνει οδηγητικές ιδέες, προσανατολισμούς, μια ατμόσφαιρα πολιτικών στόχων. Περιλαμβάνει αυτό που ο H. Kitschelft ονομάζει «μη δομημένη προγραμματική πολιτική». Η μεταπολίτευση δεν είχε πρόγραμμα ούτε μπορούσε να έχει. Η μετάβαση από την προγραμματικά μη δομημένη πολιτική στην προγραμματικά δομημένη είναι υπόθεση των κομμάτων. Στην πραγματικότητα, το αρχικό αξιακό πλαίσιο της μεταπολίτευσης καθιστούσε δυνατές διαφορετικές ιστορικές διαδρομές (ο λαϊκισμός ήταν μία από αυτές). Τα κόμματα όμως θα επέλεγαν την τελική διαδρομή.
Αν, λοιπόν, το αρχικό αξιακό πλαίσιο εμπεριείχε πολλές ιστορικές δυνατότητες, δεν εμπεριείχε «ειδικές» απόψεις για τη φορολογική διοίκηση, ούτε για τη διαμόρφωση πράσινων και μπλε πελατειακών δικτύων, ούτε για τη σύσταση κρατικοδίαιτων επιχειρηματικών συμπλεγμάτων, ούτε για μισθούς 3.500 ευρώ σε δήθεν στελέχη του Δημοσίου, ούτε για επιδόματα πείνας στους ανέργους.
Οι άνθρωποι που συναντήθηκαν στο μεγάλο εκλογικό κύμα που έφερε το ΠαΣοΚ στην εξουσία είχαν ως στόχο την απασχόλησή τους στο Δημόσιο, σκόπευαν να μην πληρώνουν φόρους, να κτίζουν αυθαίρετα, να καταχρώνται αγροτικές επιδοτήσεις, να παίρνουν εφάπαξ χωρίς ανταποδοτικές εισφορές; Κάποιοι ναι, αναμφίβολα. Δεν προκύπτει όμως από πουθενά κάτι τέτοιο για την πλειοψηφία.
Το ΠαΣοΚ και η εξουσία
Όλα αυτά, εν τούτοις, συνέβησαν. Εδώ εντοπίζεται η μεγάλη ευθύνη των κομμάτων. Όπως συνέβησαν και κάποια θετικά που δεν θα ήταν ορθό να υποτιμηθούν μέσα στη ...