Συστημισμός, αντισυστημισμός και δημοκρατία

Του Θόδωρου Παρασκευόπουλου *

"Καλός ήτανε", λέει, "ο Τσίπρας στο ντιμπέιτ, αλλά κάπως συστημικός, βρε παιδί μου!" Και στην ερώτησή μου, τι εννοούσε, απάντησε ο καλός άνθρωπος: "Ξέρεις τι θέλω να πω!". Δεν ήξερα, αλλά σάμπως ο ίδιος ήξερε;

Την έννοια "αντισυστημικό κίνημα" την εισήγαγε ο Βαλλερστάιν στη δεκαετία του 1970 για να συνδυάσει τα κοινωνικά με τα εθνικά κινήματα. Η έννοια ήταν και έτσι λάθος: υπονοούσε ότι υπήρχε ένα ενιαίο σύστημα κοινωνικής και εθνικής καταπίεσης και ένα αντισύστημα κινημάτων εναντίον του. Έπειτα ονομάστηκαν έτσι τα "νέα κοινωνικά κινήματα", και στο τέλος το "αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα". Το "πρώτον ψεύδος" παρέμεινε.

Οι όροι "συστημικός" και "αντισυστημικός" υπονοούν μια διχοτόμηση της κοινωνίας σε "σύστημα" και "αντισύστημα". Η κοινωνία όμως είναι ενιαία.
Μέρος του συστήματος είναι ο Παύλος Ψωμιάδης, μέλος του συστήματος και οι άνεργοι των ασφαλιστικών εταιριών του. Μέρος του συστήματος ο μεταφορέας προσφύγων, μέρος του συστήματος οι πρόσφυγες, οι λιμενικοί που τους δέρνουν ή τους πνίγουνε, όπως κι εμείς απέξω που φωνάζουμε ή τους κρύβουμε κιόλας. Η Αλ Κάιντα είναι εξίσου μέρος "του συστήματος" όσο και οι Ζαπατίστας, οι Γκρίζοι Λύκοι στην Τουρκία όσο και τα τουρκικά κόμματα της Αριστεράς. Και ο θρησκευτικός φανατισμός ή ο πολιτικός εξτρεμισμός, όπως επίσης ο νεοφιλελευθερισμός και ο κομμουνισμός ως ιδεολογικά ρεύματα είναι μέρη "του συστήματος", δηλαδή του νεωτερικού κόσμου.

Δύο παραδείγματα: Η επιδίωξη να καταργηθούν οι φυλετικές διακρίσεις είναι απολύτως "συστημική", δηλαδή στη λογική του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Υπάρχουν μάλιστα μελέτες νεοφιλελεύθερων οικονομολόγων για την οικονομική ζημιά που προκαλούν "στο σύστημα" αυτές οι διακρίσεις. Από την άλλη, η Χρυσή Αυγή με τις επιδιώξεις της και με τα μέσα που χρησιμοποιεί είναι, με την ίδια λογική, "αντισυστημική". Στην πραγματικότητα βέβαια και τα δύο είναι μέρος του ίδιου "συστήματος": του αστικού κόσμου.

"Εκτός συστήματος" δεν υπάρχει δραστηριότητα: όλα γίνονται μόνο με τα μέσα που προσφέρει η κοινωνία και στο πλαίσιό της -- με τα μέσα και στο πλαίσιο του "συστήματος", αν επιμένουμε να χρησιμοποιούμε αυτή την παραπλανητική έννοια. Η διαπίστωση δεν λέει απολύτως τίποτε για τον εκάστοτε τρόπο και για τα εκάστοτε μέσα. Το καταδρομικό Αβρόρα των μπολσεβίκων ήταν πολεμικό πλοίο του αυτοκρατορικού στόλου της Ρωσίας· ο ΕΛΑΣ και ο ΔΣΕ ήτανε στρατοί της νεωτερικότητας, όπως και οι αντίπαλοί τους. Μέρος του "συστήματος" είναι το κοινοβούλιο της Βολιβίας, όπως και οι αντιδραστικοί κυβερνήτες των επαρχιών που αντιπολιτεύονται τον Μοράλες. Όλα "συστημικά"!

Η προσέγγιση της κοινωνίας ως "συστήματος" είναι άγονη. Η έννοια του συστήματος χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον από τον φασισμό, και δικαιολογημένα: η φασιστική αντίληψη για τον άνθρωπο (είτε ρατσιστική είτε εθνικιστική) είναι ουσιοκρατική, κι έτσι μπορεί να αναπτυχθεί η κριτική "του συστήματος" που είναι εξωτερικό του ανθρώπου και εμποδίζει την ολοκλήρωση του ατόμου, του γένους, της φυλής, του έθνους. Κι επιπλέον ο όρος "το σύστημα" βολεύει: κανείς δεν ξέρει τι ακριβώς εννοείς. Εάν συμφωνούμε με τον Μαρξ ότι ουσία (ή φύση) του ανθρώπου είναι το σύνολο των κοινωνικών συνθηκών, η θεώρηση του κοινωνικού συστήματος δεν μπορεί να γίνει απ' έξω -- εκεί δεν υπάρχει τίποτε. Το "απ' έξω" κατασκευάζεται αποκλειστικά για αναλυτικούς λόγους, και πρέπει να αναιρείται αμέσως.

Πολύ γονιμότερη είναι η θεώρηση του κόσμου ως ενιαίου συνόλου, σπαρασσόμενου από εσωτερικές αντιφάσεις και ταξικές συγκρούσεις που διαπερνούν τα πάντα: κρατικούς και μη κρατικούς θεσμούς, κόμματα, διάφορες οργανώσεις, σχέσεις των ανθρώπων κάθε λογής -- όπως περίπου μας τα είπε ο Πουλαντζάς. Οι θεωρίες των συστημάτων είναι κατάλληλες για άλλα πράγματα, και όχι για την κοινωνία. Εδώ έχουν θέση μόνο συζητήσεις για υποσυστήματα, πάντα με επιθετικό προσδιορισμό και για αναλυτικούς σκοπούς.

Η μεταφορά της όποιας θεωρίας των συστημάτων στην κοινωνική ανάλυση και η διάκριση μεταξύ "συστημικών" και "αντισυστημικών" στην πολιτική προσφέρονται για να δικαιολογηθεί μια ψευδοκινηματική λογική και στάση, περιφρονητική για τους κρατικούς θεσμούς και την παρουσία του εργατικού κινήματος εντός τους. Και από την άλλη προσφέρονται για την κατασυκοφάντηση υπαρκτών κινημάτων ή "εξωθεσμικών" δραστηριοτήτων με το σόφισμα πως ό,τι εξωθεσμικό ή παράνομο (π.χ. η κατάληψη ενός εργοστασίου ή σχολείου ή η σύγκρουση με την αστυνομία ή η παροχή καταφυγίου σε έναν πρόσφυγα) είναι και εξωσυστημικό, δηλαδή ανόητο ή και βλαπτικό για τις επιδιώξεις της Αριστεράς.

Στην πραγματικότητα η ένταση μεταξύ της "κινηματικής" και της "θεσμικής" λογικής στην αριστερά (αυτό είναι το ζήτημα) είναι ιδιαίτερα γόνιμη και, ευτυχώς, δεν θα πάψει ποτέ να υπάρχει και να προκαλεί διενέξεις. Η, αργή ωστόσο, αναγνώριση αυτής της πραγματικότητας είναι από τα πιο ελπιδοφόρα στοιχεία του εγχειρήματος του ΣΥΡΙΖΑ.

Στις 13 Σεπτεμβρίου, στα "Ενθέματα", ο Κώστας Σταμάτης αποπειράθηκε να μπει στον καυγά για το ζήτημα. Κατά τη γνώμη μου, η μορφή του κειμένου του σε πολλά σημεία δυσκολεύει τη συζήτηση. Παρατίθενται εκεί και επικρίνονται δοξασίες, τις οποίες, λέει: πρεσβεύουν "πολλοί", λένε "αρκετοί". Κι έτσι, αν κάποιος αντιτάξει: "Μα, δεν λέμε εμείς αυτό!", ο συγγραφέας μπορεί να απαντήσει: "Μα, δεν εννοούσα εσάς, αλλά πολλούς άλλους!". Και τρέχα γύρευε.

Το ίδιο αποτέλεσμα έχει η σύγχυση "αντισυστημικής" και "κινηματικής" στάσης και δεύτερον ο υπαινιγμός ότι οι "αντισυστημικοί" ή οι "κινηματικοί" θεωρούν πως η δημοκρατία και το κράτος δικαίου "αποτελούν βαρίδια της αστικής κοινωνίας και του καπιταλισμού της". Ποιος ακριβώς το θεωρεί αυτό; Ο αντίπαλος προσδιορίζεται αορίστως: όσα προσπαθεί να αντικρούσει ο αρθρογράφος τα λένε "αρκετοί", "πολλοί" "στο πλαίσιο του ΣΥΡΙΖΑ, ακόμη και εντός του ΣΥΝ" (τι θα πει "ακόμη και";). Έτσι κανείς δεν μπορεί να απαντήσει.

Όμως και η θεώρηση της δημοκρατίας στο άρθρο είναι προβληματική. Ποια δημοκρατία; Η ρωσική, η βρετανική, η αμερικάνικη, η ισραηλινή; Ή απλώς η αρχή της πλειοψηφίας; Τι θα πει: "κράτος δικαίου", πέρα από το ότι αξιώνει να είναι κράτος νόμων και όχι κράτος ανθρώπων; Τι θα πει: "αυτές οι σεπτές αρχές συνθέτουν αιτήματα με αξία οικουμενική, καθολική;" Από πού πηγάζει αυτή η αξία και πώς θεμελιώνεται; Τι είναι η δημοκρατία και το κράτος δικαίου άλλο, σεπτότερο από τον (πολύτιμο) περιορισμό της ελευθερίας και από την ισχύ του θετικού αντί του φυσικού δικαίου σε άνισες κοινωνίες εκμετάλλευσης, όπου η ελευθερία είναι αναγκαστικά η ελευθερία του ισχυρότερου; Αυτή είναι η λογική σύνδεση "ανάμεσα στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και ανταλλαγής, αφενός, και τις δημοκρατικές και δικαιοκρατικές αρχές, αφετέρου" που αναζητά ο αρθρογράφος και η οποία φυσικά δεν ανασκευάζεται με ιστορικά παραδείγματα αντιδημοκρατικών αστικών καθεστώτων (παραδείγματα εικονογραφούν, δεν αποδεικνύουν θεωρίες). Η κοινωνία που θεμελιώνει ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής είναι άνιση και εκμεταλλευτική και ταυτόχρονα είναι κοινωνία ελεύθερων ατόμων, την ελευθερία των οποίων (και του κράτους επομένως) περιορίζει η δημοκρατική αρχή της πλειοψηφίας και η ισχύς του θετικού δικαίου. Αυτή η λογική σύνδεση είναι ταυτόχρονα και η ιστορική σύνδεση της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου με την αστική κοινωνία. Διότι αποδεικνύει πως ετούτη η δημοκρατία (κι όχι η καθεμιά, δηλαδή η μεταφυσική δημοκρατία του Κ.Σ.) έχει ιστορικά όρια, αρχή και τέλος.

Αυτή η θεώρηση των πραγμάτων μπορεί βέβαια να οδηγήσει (και οδήγησε στο παρελθόν) στη δικαιολόγηση της βαρβαρότητας. Η ψευδής κατάργηση της εκμετάλλευσης και της ανισότητας υπήρξε το άλλοθι για την κατάργηση της δημοκρατίας και της ελευθερίας (κι ας υποδείκνυε ο Λένιν ότι ο σοσιαλισμός είναι άνιση ταξική κοινωνία, και επομένως πρέπει να ισχύει το αστικό δίκαιο -- δεν εννοούσε τον Αστικό Κώδικα, αλλά το αστικό σύστημα δικαίου). Η αναγνώριση αυτών των ιστορικών γεγονότων υποβοήθησε την επικράτηση μεταφυσικών θεωρήσεων. Απαγόρευσε λ.χ. την κριτική της δημοκρατίας, διότι την περίοδο του Μεσοπολέμου κάθε κριτική της δημοκρατίας οδηγούσε στην άρνηση της δημοκρατίας και της ελευθερίας. Ο Λούκατς είχε επισημάνει τον κίνδυνο, χύνοντας τα νερά (του σταλινισμού) να πετάξουμε και το παιδί (τον μαρξισμό) από τη σκάφη. Αυτό δεν πρέπει να μείνει έτσι! Πώς αλλιώς, παρά με κριτική της δημοκρατίας, μπορούμε να καταλάβουμε τη λειτουργία της δημοκρατίας στην αστική κοινωνία ως καθεστώτος ειρηνευτικού αφενός και νομιμοποιητικού της ανισότητας αφετέρου; Κι αν δεν τα καταλάβουμε αυτά και μείνουμε στα μεταφυσικά σύννεφα των "σεπτών αρχών", πώς θα σκεφτούμε πιο ελεύθερες δυνατότητες συμβίωσης των ανθρώπων;

Τελείως διαφορετικό πράγμα είναι η εμμενής κριτική της αστικής πολιτικής, στην οποία αναφέρεται και ο Κώστας Σταμάτης. Όντως, η αντιπαράθεση αξιώσεων και πραγματικότητας της αστικής δημοκρατίας, δεν είναι απλώς τρόπος αποκάλυψης ενός ψεύδους (η αστική δημοκρατία δεν είναι ψεύδος), αλλά πολύ περισσότερα και με σπουδαίες πολιτικές συνέπειες. Για να μην πολυλογώ: υποδειγματική είναι αυτού του είδους η κριτική όπως την ασκεί ο Δημήτρης Χριστόπουλος στο άρθρο του για την ασφάλεια σε σχέση με τη μετανάστευση στα Ενθέματα 20 Σεπτεμβρίου. Αλλά η εμμενής κριτική και οι εμμενείς διεκδικήσεις έχουν όρια και δεν μπορούν να υποκαταστήσουν τη θεμελιώδη κριτική της αστικής κοινωνίας.

*ΕΝΘΕΜΑΤΑ, Η ΑΥΓΗ, 11/10/09