Παρασκευή 30 Ιουλίου 2010

Ανωνυμία, ψευδωνυμία και ρύθμιση της διαδικτυακής δημόσιας έκφρασης


Η δολοφονία του δημιουργού του ιστολογίου troktiko επανέφερε στην επικαιρότητα τη συζήτηση περί ρύθμισης της μπλογκοσφαίρας και ανωνυμίας. Η συζήτηση αυτή δεν γίνεται μόνο στην Ελλάδα. Για παράδειγμα, πρόσφατα στη Γαλλία δεξιός βουλευτής κατέθεσε πρόταση νόμου, που δεν υιοθετήθηκε τελικά, με σκοπό την κατάργηση της ανωνυμίας και της ψευδωνυμίας στο διαδίκτυο.

Παρακάτω θα αναφέρω κάποιες παραμέτρους που ενώ στην πραγματικότητα είναι βασικές για την κατανόηση του θέματος, υποβαθμίζονται ή αγνοούνται από τον επιφανειακό σχολιασμό.

Ανωνυμία και ψευδωνυμία στην ιστορία

Είναι σαφές ότι η ανωνυμία και η ψευδωνυμία στη δημόσια έκφραση δεν είναι προϊόντα του διαδικτύου αλλά ταυτίζονται με την ανακάλυψη της γραφής που επιτρέπει τον διαχωρισμό του λόγου από το φυσικό σώμα αυτού που τον εκφέρει. Συστηματική χρήση της ανωνυμία και της ψευδωνυμίας γίνεται ιδιαίτερα σε κάθε ιστορική συγκυρία όπου υπάρχει λογοκρισία και έλεγχος των μέσων δημόσιας έκφρασης από την εξουσία (κράτος, εκκλησία, γραφειοκρατία, οικονομική συγκέντρωση).

Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή του Διαφωτισμού και της προεπαναστατικής περιόδου στη Γαλλία κατά την οποία η χρήση της ανωνυμίας και της ψευδωνυμίας επέτρεψε την ανοιχτή κριτική της βασιλικής εξουσίας (Delon, 1992). Άλλη περίπτωση είναι η χρήση της ανωνυμίας στον περιοδικό τύπο από γυναίκες συγγραφείς στην Αγγλία κατά τον 19ο αιώνα. Η πρακτική αυτή τους επέτρεπε να ξεφεύγουν από τους περιορισμούς στην έκφραση που επέβαλλε στο γυναικείο φύλο η συντηρητική Βικτωριανή κοινωνία (Easley, 2004).

Εξαρχής η ανωνυμία και η ψευδωνυμία επέτρεψε την άσκηση της ελεύθερης έκφρασης, αλλά και την κατάχρηση αυτής της ελευθερίας.

Χαρακτηριστική περίπτωση της διττής φύσης της ανωνυμίας είναι οι λίβελοι, μικρά καυστικά κείμενα που καταφέρονται ενάντια σε γνωστές προσωπικότητες και που αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα τον 17ο και 18ο αιώνα στη Γαλλία. Από τη μια οι λίβελοι στηλίτευαν πραγματικά γεγονότα και πράξεις της εξουσίας με αθυροστομία και απόλυτη ελευθερία λόγου, από την άλλη πολλές φορές διέσπειραν συκοφαντίες με στόχο την παραπληροφόρηση και τη χειραγώγηση του κοινού (Roussin, 1998).

Από τη σύντομη αυτή ιστορική αναδρομή συμπεραίνουμε ότι ουσιαστικά το διαδίκτυο συμμετέχει σε ένα κοινωνικό φαινόμενο, όπως η ανωνυμία και η ψευδωνυμία, το οποίο είναι συνυφασμένο με τη δημόσια έκφραση εδώ και αιώνες και το οποίο, παρόλες της αρνητικές του πλευρές, έχει συνεισφέρει στη σφυρηλάτηση μιας (εν μέρει) ελεύθερης δημόσιας σφαίρας.

Σύγχυση μεταξύ δύο διαφορετιών εννοιών

Η δεύτερη παράμετρος του θέματος είναι ποιοτική. Στις σχετικές συζητήσεις συχνά συγχέονται οι έννοιες της ανωνυμίας και της ψευδωνυμίας στο διαδίκτυο οι οποίες όμως δεν αναφέρονται στο ίδιο φαινόμενο. Ιστορικά, η έννοια της ανωνυμίας στο διαδίκτυο συνδέεται με την προστασία των προσωπικών δεδομένων του χρήστη. Πρόκειται δηλαδή για τη μη σύνδεση ενός πραγματικού προσώπου με τις επιγραμμικές δραστηριότητες που αυτό αναπτύσσει. Όπως κανείς δεν θέλει την πλήρη διαφάνεια της καθημερινότητας του στον φυσικό κόσμο έτσι δεν τη θέλει και στον διαδικτυακό. Η ανωνυμία υπό αυτή την έννοια είναι κάτι θεμιτό αφού προστατεύει την ιδιωτικότητα του χρήστη (Οravec, 2003).

Η αρνητική έμφαση στην έννοια της διαδικτυακής ανωνυμίας δόθηκε μέσω της ανάδυσης της μπλογκοσφαίρας και πιο συγκεκριμένα της δυνατότητας που δίνουν οι πλατφόρμες δημοσίευσης για ανώνυμο σχολιασμό (χωρίς υπογραφή ή με υπογραφή μίας χρήσης). Το φαινόμενο του ανώνυμου σχολιασμού στα ιστολόγια αναπτύχθηκε με γοργούς ρυθμούς και έδωσε χώρο στις πιο επαίσχυντες πρακτικές δημόσιου λόγου, πυροδοτώντας ταυτόχρονα τις πρώτες σκέψεις περί ελέγχου και άρση της ανωνυμίας στο διαδίκτυο.

Από την άλλη, η έννοια της ψευδωνυμίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορία του διαδικτύου αφού αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της κουλτούρας των χάκερς και των cyberpunks (May, 1994). Ουσιαστικά πρόκειται περί της χρήσης διαδικτυακής περσόνας η οποία, χωρίς να είναι πραγματική ταυτότητα, είναι αναγνωρίσιμη μέσω των διαχρονικών χαρακτηριστικών της: όνομα χρήστη σε υπηρεσίες και κοινότητες, άβαταρ σε επιγραμμικά παιχνίδια, προφίλ σε κοινωνικά δίκτυα κλπ.

Ενώ η χρήση ψευδωνύμου δεν είναι αποκλειστική (συχνά οι χρήστες έχουν περισσότερα από ένα ψευδώνυμα, πιο σπάνια περισσότεροι από ένας χρήστες έχουν το ίδιο ψευδώνυμο), εντούτοις τις περισσότερες φορές η ψευδωνυμία χαρακτηρίζεται από διάρκεια στο χρόνο αλλά και κοινωνική επένδυση από μεριάς του χρήστη, με την έννοια της αναγνωρισιμότητας, επιρροής και φήμης που μπορεί να συσσωρεύσει. Μάλιστα έρευνα έχει δείξει ότι η ψευδωνυμία ενός ιστολογίου δεν έχει αρνητική επιρροή στην εκτίμηση του κοινού αντίθετα από άλλες παραμέτρους όπως η ανορθογραφία (Chesney, Su, 2009).

Υπό αυτή την έννοια, η ψευδωνυμία αποτελεί πέδη στην αλόγιστη συκοφαντία και δεν πρέπει να συγχέεται με τον ανώνυμο σχολιασμό. Βέβαια, η ευκολία δημιουργίας μεγάλου αριθμού ψευδωνύμων στο διαδίκτυο έχει χαμηλώσει εξαιρετικά τις προϋποθέσεις για συνεχή εναλλαγή περσόνας, δίνοντας έτσι την δυνατότητα σε κάποιον να αποφύγει το κοινωνικό κόστος μιας άσχημης ή αντικοινωνικής συμπεριφοράς του (Friedman, Resnick, 2001)

Η ανωνυμία ως μέσο κριτικής και αποκαλύψεων

Η τρίτη παράμετρος έχει να κάνει με τις περιπτώσεις στις οποίες η ανωνυμία ή η ψευδωνυμία αποτελούν τον μόνο τρόπο έκφρασης, κριτικής ή αποκάλυψης μιας είδησης. Η δημοσιογραφική δεοντολογία έχει εδώ και δεκαετίες θέσει την προστασία των πηγών ως κανόνα. Αυτό για να προστατεύσει τους πληροφοριοδότες από τυχόν αντίποινα. Αυτή η πρακτική αναπτύσσεται στο διαδίκτυο σε μαζική κλίμακα μέσα από υπηρεσίες όπως το Wikileaks.

Οι αποκαλύψεις του Wikileaks σχετικά με τον πόλεμο στο Αφγανιστάν που έκαναν πάταγο στα παγκόσμια ΜΜΕ δεν θα ήταν δυνατόν να γίνουν χωρίς την ανωνυμία αυτών που διέρρευσαν τα έγγραφα του αμερικάνικου στρατού αλλά και την ψευδωνυμία των βασικών συντελεστών του Wikileaks. Εκτός του ιδρυτή Julian Assange που εκπροσωπεί δημόσια την οργάνωση, όλοι οι συνεργάτες του καλύπτονται πίσω από ψευδώνυμα ώστε να αποφύγουν τυχόν κυρώσεις και πιέσεις εκ μέρους των θιγόμενων από τις αποκαλύψεις.

Στην συγκεκριμένη, ιδιαίτερη, περίπτωση η μυστικότητα που στηρίζεται και στην τεχνολογία (μέθοδοι κρυπτογράφησης, αποκεντρωμένα δίκτυα κλπ) είναι βασικό συστατικό της αποτελεσματικότητας του Wikileaks και αποτελεί εχέγγυο για την αποκάλυψη σκανδάλων.

Σε ατομικό επίπεδο η ανωνυμία και η ψευδωνυμία αποτελούν βασικό τρόπο κριτικής μιας οργάνωσης (επιχείρηση, στρατός, κράτος) από μέλη της που τελούν υπό ιεραρχικό έλεγχο (εργαζόμενοι, στρατιώτες, δημόσιοι υπάλληλοι). Συχνά. η δυνατότητα ανώνυμης ή ψευδώνυμης καταγγελίας μέσω διαδικτύου ισορροπεί κατά κάποιο τρόπο την αποδυνάμωση των παραδοσιακών συλλογικών φορέων όπως τα συνδικάτα (Schoneboom, 2007).

Η παρουσίαση του εαυτού στην καθημερινή ζωή

Τέλος, η τέταρτη παράμετρος είναι κοινωνιολογική. Είναι κοινός τόπος στην κοινωνιολογία ότι στην καθημερινή μας ζωή όλοι υιοθετούμε διαφορετικές συμπεριφορές και φοράμε άλλα « προσωπεία » στις κοινωνικές συναλλαγές μας σε σχέση με τη φύση τους. Άλλη εικόνα δείχνει κάποιος στο αφεντικό του, άλλη στο σύντροφό του, άλλη στον περιπτερά της γειτονιάς. Όπως έχει δείξει ο Goffman (1959), η ισορρόπηση μεταξύ των διαφορετικών κοινωνικών σχέσεων που αναπτύσσουμε επιτυγχάνεται μέσω του φιλτραρίσματος των πληροφοριών που εκπέμπουμε ή αποσιωπούμε σε κάθε συνομιλητή. Αφού δεν είμαστε λοιπόν επώνυμοι ούτε αναγνωρίσιμοι με τον ίδιο τρόπο σε κάθε έκφανση της καθημερινής μας ζωής γιατί να είμαστε στο διαδίκτυο;

Οι τέσσερις αυτές παράμετροι στις οποίες αναφέρθηκα, μεταξύ άλλων, δείχνουν το γιατί η ανωνυμία και η ψευδωνυμία στο διαδίκτυο πρέπει να θεωρούνται όχι μόνο ανεκτές πρακτικές αλλά ατομικό δικαίωμα και ως τέτοιο πρέπει να προστατευθούν. Αυτό δεν αναιρεί την αρνητική χρήση τους (συκοφαντία, λαϊκισμός, ρατσισμός, παραπληροφόρηση) που μπορεί να φτάσει ακόμη και στην τέλεση εγκλημάτων. Το ερώτημα είναι κατά πόσο είμαστε διατεθειμένοι να περιορίσουμε μια ατομική ελευθερία στο βωμό της αποφυγής των παραπάνω (Malloy, 2006).

Όπως έχει δείξει επανειλημμένα ο Lawrence Lessig (2001), οι προσπάθειες ρύθμισης (regulation) των κοινωνικών πρακτικών που αναπτύσσονται στο διαδίκτυο, είτε αυτές γίνονται από το κράτος μέσω νόμων και κανονισμών είτε από την αγορά μέσω της σταδιακής εμπορευματοποίησης μη αγοραίων δραστηριοτήτων αποδεικνύονται συστηματικά ανελευθεριακές. Ταυτόχρονα η ρύθμιση τείνει να γίνει και αντιπαραγωγική με την έννοια ότι περιορίζει τα ιδιαίτερα πλεονεκτήματα του διαδικτύου για την ίδια τη δημόσια σφαίρα.

Η δημιουργία ενός μαζικού μηχανισμού ταυτοποίησης ανώνυμων χρηστών, εκτός της περίπτωσης τέλεσης εγκλήματος, δεν μπορεί παρά να συντελέσει στην πλήρη διαφάνεια του υποκειμένου όπως την ονειρεύεται ο Mark Zuckerberg. Οι προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση, ακόμη κι όταν γίνονται με καλές προθέσεις, εν τέλει εξυπηρετούν τον αντίθετο σκοπό από αυτόν που δηλώνουν ότι υπερασπίζονται.

Βιβλιογραφία

Eric J. Friedman, Paul Resnick, (2001), « The social cost of cheap pseudonyms”, Journal of Economics and Management Strategy 10(2): 173-199,

Philippe Roussin, (1998), « Critique et diffamation chez Pierre Bayle » in Critique et affaires de blasphème à l’époque des Lumières, Honoré Champion, Paris,.

Michel Delon, (1992) « Subversion littéraire, subversion politique : des Lumières à la Révolution », in Universalia, , pp. 404-6.

Alexis Easley, (2004), First-person anonymous: women writers and Victorian print media, Ashgate publishing.

Oravec Jo Ann, (2003), “The transformation of privacy and anonymity: Beyond the right to be let alone”, Sociological Imagination, vol. 39, no1, pp. 3-23

Timothy C. May, (1994), Cyphernomicon.

Erving Goffman, (1959), The Presentation of Self in Everyday Life, Anchor Books

Lawrence Lessig, (2001), The Future of Ideas, Random House

Betsy Malloy, (2006), “Anonymous Bloggers and Defamation: Balancing Interests on the Internet”, Washington University Law Review, Vol. 84, p. 1187.

Abigail Schoneboom (2007), “Diary of a working boy. Creative resistance among anonymous workbloggers”, Ethnography,December, vol. 8 no. 4 403-423

Thomas Chesney, Daniel K. S. Su,(2009) “The impact of anonymity on weblog credibility”, International Centre for Behavioural Business Research.


*smyrnaios.net


1 σχόλιο:

Θέλετε να βάλετε ενεργό link στο σχόλιό σας; BlogU